Стр. 382 - ТОМ2

382

мүсіндердің басты белгісі - ыдыс (кейде ыдыс орнына

құс ұстап тұруы мүмкін). Бейнеленуі жағынан үш түрлі

айырмашылық байқалады: қолында ыдысымен, құспен

және екі қолында ыдыс ұстап бейнеленген. Көп мүсіндердің

белінде белдік, төмен жағында қару мен әшекей заттар бей-

неленген.

Көптеген мүсіндерде адам бейнесі беліне дейін

салынған, алайда тізерлеп отырған немесе «түрікше» малдас

құрып отырған мүсіндер де бар. Мұндай мүсіндер Алтай-

да, Моңғолияда, Тувада, Қазақстанда, соның ішінде Жетісу

жерінде де кездеседі. Зерттеушілердің айтуы бойынша, ежелгі

түрік мүсіндерінің барлығында да отырған адам бейнелен-

ген; белден төмен мүсін аяқталып, оның төменгі жағындағы

өңделмеген тұсы жерге кіріп тұрады. Осыған байланысты

мүсіннің жоғарғы жағы отырған адам бейнесін көрсетеді,

бірақ көбіне бүгілген аяқтары бейнеленбеген.

Тас мүсіндер тұрпаты мен стилдік белгілері бойын-

ша бөлінеді. Ыдыс түрлері мен әртүрлі пішіндері, әшекейлер,

қарулар, белдік әшекейлері ескеркіштердің жасалған уақытын

анықтауға көмектеседі.

Мүсіннің бірінші түрінде кеуде тұсында оң немесе

сол қолымен ыдыс ұстап тұрған еркек адам мүсіні бейне-

ленген; екінші қолы белінде. Көбіне қару ұстап тұрғанына

қарап мүсін жауынгерлік өмір кешкен адамды бейнелейтінін

аңғаруға болады. Барлық мүсіндердің биіктігі 1,2-ден 1,7 м,

ал жер бетінен биіктігі 0,7–1,5 м жетеді. Тас мүсіндер көбіне

ұзын да тегіс тас кесектерден жасалған. Тастың жоғарғы

бөлігі өңделіп, бас пішіні, иық, кейде белі көрсетіледі. Кейбір

мүсіндерде алдыңғы жағы екіге жарылған, артқы жағы – арқа

бойымен тығыз өрілген шаштар көрінеді. Жетісуда мұндай

бес-алты тас мүсін бар.

Осы мүсіндерде кең жағалы және үлкен қайырма

жағалы шекпен сияқты киімдердің кейбір бөліктері анық

көрінеді. Киім бөлшектері әртүрлі: көбіне киімнің жоғары

бөлігі доғалданып не үшбұрыштанып бітеді. Бұл киім кию

әдістеріне қарай жасалған болуы керек. Алғашқысында

киім жағасы түгел түймеленсе, екіншісінде – киімнің өңірі

қайырылған. Кейбір кезде жеңдері тар киімдер көрсетілген.

Шапандарының өңірі мен түймесі жиектелген. Кейбір

мүсіндерде жеңі кең немесе мүсіндердің жан-жағын жауып

тұратын жеңсіз жамылғы шапандар бар. Жетісудағы тас мүсін-

дердің киім бөліктеріндегідей Құйрықтөбедегі ағаштан ойы-

лып жасалған мүсіндерде балшыққа бояумен салынған ерте

ортағасырлық Афрасиаб пен түрік-қаңлылардың киімдері

бейнеленген.

ворачивались и образовывались лацканы. В ряде случаев вы-

делены узкие рукава без манжетов. На халатах спереди изо-

бражена кайма, украшающая борт, и застежки. На некоторых

статуях изображен халат с широкими рукавами и наброшен-

ной на плечи накидкой (мантией) без рукавов, прямые свиса-

ющие борта которой закрывают боковые стороны изваяния.

В тех же деталях, что на скульптурах из Семиречья, показана

одежда тюрок на фресках раннесредневекового Афрасиаба

и в изображении тюрка-кангара на резном дереве из Куй-

рыктобе.

Скульптуры из Семиречья передают мужественный об-

раз воинов с усами, иногда с бородой. Детали лица передают-

ся невысоким рельефом: прямой расширяющийся книзу нос

моделируется одним валиком вместе с бровями. Чаще всего

брови и нос образуют Т-образную фигуру. Брови изобража-

ются дугой, но иногда изогнутой линией.

В правой руке фигур изображен кубок на поддоне, левая

лежит на рукояти сабли. Оружие – сабли, палаши, мечи, кинжа-

лы, ножи – изображались на статуях с левой стороны, наискось

по отношению к поясу. На некоторых изваяниях одна над дру-

гой показаны две сабли. Аналогичные изображения тюрков из-

вестны на фресках Афрасиаба в составе свиты самаркандского

царя Вархумана, которые датируются концом VII в. У этих пер-

сонажей настенной росписи волосы также зачесаны в пять или

семь кос, туго перевитых, а ниспадающие кончики распущены

завитками; такие же кафтаны с отогнутыми подтреугольными

воротниками, две сабли на боку и наборные пояса. Можно пред-

положить, что на этихфресках изображеныименно семиречен-

ские тюрки, находившиеся в окружении самаркандского царя,

принимавшего посольства из разных стран, в том числе Китая,

Кореи и Восточного Туркестана.

С особенной тщательностью на тюркских скульптурах

воспроизводится пояс с подвесными украшениями. В воин-

ских обрядах посвящения пояс являлся обязательной атри-

бутом, признаком определенного социального положения.

Воины с молодых лет получали право носить его. При этом

по числу блях и подвесок на поясе определялся обществен-

ный статус его владельца. Важную роль в определении обще-

ственного статуса владельца пояса играл металл: пояса, укра-

шенные золотом, были отличительным знаком аристократии.

Для изваяний второго типа характерно изображение

в правой руке вместо сосуда, сидящей птицы. Левая рука при

этом также лежит на поясе. Эти изваяния тоже изображают

мужчин, хотя усы показаны не на всех фигурах. Изображение

птицы имело какое-то особое символическое значение; воз-

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы

1. Кенді Алтай

ның атласы

83. Ерте ортағасырлық балбал тастар