Стр. 385 - ТОМ2

385
қанжар, найза, пышақ секілді қарулар бар. Бұлар VIII–IX ғғ.
бұйымдар. ІХ–Х ғғ. қылыш пен қайырылған семсер көбірек
пайдаланылды.
Жетісудан қызықты әйел мүсіндері табылды. Олардың
кейбірінде үш мүйізді бас киім бейнеленген. VI–VII ғғ. жа-
татын Алтайдағы Құдырға қорымынан табылған осындай
бас киімдегі әйел мүсініне ұқсайды. Композицияның орта-
сында аяғын «түрікше» айқастырып салтанатты киім киген
әйел отыр; жанында тізерлеп отырған аттылы еркектер.
Зерттеушілер мүсіндегі әйелден Ұмай бейнесін көреді. Ежелгі
Орталық Азия, ежелгі түрік мәтіндерінде Ұмай ана туралы
аңыздар көп кездесетіні белгілі.
Орта Азия мен Қазақстанның өзге өңірлерінде сирек
кездесетін стақан пішіндес ыдыс бейнелі тас мүсіндер үлкен
қызығушылық туғызды. Мұндай мүсіндер Меркі өзенінің
жоғарғы сағасынан зерттелді. Қазақстанда табылған осындай
ыдыстар IX–XI ғғ. жатады. Осы сияқты ыдыстары бар Шығыс
Еуропаның оңтүстігіндегі қыпшақ «әйелдердің тас мүсіні» X–
XI ғғ. жатады.
Ыдысты екі қолмен ұстауы, ыдыстардың пішіні, тас
мүсіннің кеудесі мен қару тағылған белдіктердің болмауы –
Меркі тас мүсіндерін оңтүстік-орыс далаларындағы қыпшақ
мүсіндерімен салыстыруға мүмкіндік туғызады. Соңғысы
қыпшақтардың бүгінгі қазақ жерінен орыс даласына жыл-
жуына байланысты XII–XIII ғғ. жатады.
Ғасырлар бойы түрік тайпалары балбал тастар-
ды діни наным-сенім белгісі мен Ұмай ана құрметі үшін
сақтап келді. Мүсіндерден тұратын ғұрыптық қоршаулар
ата-бабаларды еске түсіретін салт-жоралармен тікелей
байланысты. Мұндай қоршаулар Қазақстанның көптеген
өңірлерінен табылды. Жетісудан (Меркі, Шу алқабы, Шу-Іле
таулары), Қаратау тау бөктерінен, Тянь-Шань тауларынан
тас мүсіндер қарауылдап тұрған жүздеген қоршауларды
көруге болады. Тас мүсіндер кейде шығыс жағында, кейде
ортасында тұрады. Тас мүсіндер тек ақсүйектерге, әйгілі
адамдарға арналды, ал қарапайым адамдарға тас қоршаулар
мен қорғандар ғана салынды.
Ежелгі түрік тас мүсіндерінде ата-баба рухына
табынуға байланысты наным-сенімдердің, өтпелі кезеңдегі
әртүрлі дәстүрлердің, көптеген халықтардың рухани
мәдениетінің ажырамас бөлшегі көрініс тапқан.
фигура в таком головном уборе выгравирована на валуне из
могильника Кудэрге на Алтае, который датируется VI–VII вв.
Женщина в пышном одеянии сидит, скрестив «по-турецки»
ноги, в центре композиции; рядом изображены коленопре-
клоненные мужские фигуры с конями. Исследователи интер-
претируют женскую фигуру как изображение богини Умай.
Культ матери-прародительницы, культ матери-земли, богини
Умай, чье имя упоминается неоднократно в древнетюркских
текстах, был одним из древнейших в Центральной Азии.
Большой интерес представляют также каменные извая-
ния с изображением сосудов вформе стакана, малохарактерной
для других районов Казахстана и Центральной Азии. Большая
группа таких изваяний обнаружена и обследована в верховьях
рекиМерке. В Казахстане находки подобных сосудов датируют-
ся IX–XI вв. Наюге Восточной Европыполовецкие (кыпчакские)
«каменные бабы» с такими сосудами относятся к X–XI вв.
Сходство по манере изображать сосуд в обеих руках,
формы сосудов, изображение груди, отсутствие пояса с ору-
жием – все это позволяет сравнивать каменные изваяния
Мерке с некоторыми половецкими статуями южнорусских
степей. Последние датируются XII–XIII вв. и связаны с про-
движением кыпчаков с территории Казахстана в южнорус-
ские степи.
Веками сохраняли тюркские племена традицию соору-
жения каменных идолов в память о предках, в честь солнца,
а также культа женщины-прародительницы и женского бо-
жества Умай. Каменные ритуальные оградки, у которых ча-
сто находятся изваяния, связаны с обрядами поминовения
предков. Именно такие оградки обнаружены во многих ре-
гионах Казахстана: в Семиречье (в Мерке, в Чуйской долине,
Чу-Илийских горах), в предгорьях Каратау; сотни квадратных
и округлых оград зафиксированы в горах Тянь-Шаня. Камен-
ное изваяние стоит иногда с восточной стороны оградки,
иногда – в центре нее. Вероятнее всего, каменных идолов
устанавливали только в честь знатных, именитых предков, а
для совершения поминок простых сородичей, по-видимому,
достаточно было каменной оградки или кургана.
В каменных изваяниях древних тюрков нашли отра-
жения верования, связанные с культом предков, различными
обрядами переходного цикла, которые неотъемлемой частью
входили в духовную культуру многих народов.
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 83. Каменные изваяния раннего средневековья