Стр. 503 - ТОМ2

503
Аңыз нұсқаларының бірі былай деп баяндайды. Бөген
өзенінің сағасындағы бүгінде үйінді төбе болып қалған Бұзық
қаласының тұрғындары судың тапшылығынан азап шегеді.
Өлке билеушісі Бұрындық егер кімде-кім Арыс өзенінен
Бөгенге су бұрып алып келсе, соған жалғыз қызым Дүрді (не-
месе Дүрияны) берем деп уәде етеді. Темірдің Шәміл есімді
құлы болады. Ол жаумен шайқаста ерлік көрсетіп, басы-
на бостандық алады. Сол Шәміл батыр билеуші қызымды
берем деп уәде еткен соң Арыс өзенінен Бұзық қаласына
канал қаза бастайды. Бестораңғыл шатқалында Шәмілдің
кетпенінің сабы сынып, сол жерде қалған саптың сынығынан
«бес тораңғыл» ағашы өсіп шығады. Шәміл Арыс пен Бөген
өзендерін жалғаған каналды қазып бітеді, алайда Бұрындық өз
уәдесін бұзып көшіп кетеді. Шәміл батыр соңына түсіп, судан
өтетін жерге келгенде ханды қуып жетеді және оны қызын бе-
руге мәжбүр етеді. Бірақ жас жұбайлардың бақытты өмірлері
ұзаққа бармады. Зұлым хан екеуін де өлтіреді. Осы аймақтағы
екінші бір каналдың басталатын жеріндегі дөңеске Шәмілді
жерлейді. Шәміл мен Дүрдің есімдерінен біріккен атпен канал
және осы канал бойындағы Шәуілдір ауыл атауы шыққан.
Аңыздың басқа нұсқасында керісінше, канал қазушы
осы жерде кетпенінің сабын жонып, содан түскен жаңқадан
бес тораңғы ағаштар өсіп шығыпты делінеді. Бестораңғылдың
бір өзеннен екіншісіне су апару үшін қазылған ерекше
каналдың қасында болуы әдеттен тыс табиғи нысананы
ғажайып канал қазушы қызметімен байланыстыруға мүкіндік
берді. Ортағасырда да, қазіргі кезде де сусыз, суландыру канал-
дарынсыз өмір сүру мүмкін емес Отырар оазисі жағдайында
жоғарыда айтылған аңыздың пайда болуы орынды-ақ.
реки Боген, страдали от нехватки воды. Правитель края Бу-
рундук обещал выдать единственную дочь Дур (или Дурию)
за того, кто приведет воду от реки Арыс к Богену. У Тимура
был раб Шамиль, который за мужество, проявленое в битве
с врагами, получил свободу. И богатырь Шамиль, заручив-
шись обещанием правителя выдать за него дочь, начал ко-
пать канал от Арыси к городу Бузык. В урочище Бесторан-
гыл у Шамиля сломался черенок кетменя, и от упавшего в
землю черенка выросли деревья-туранга. Шамиль прорыл
канал, соединивший реки Арыс и Боген, но Бурундук на-
рушил свое обещание и откочевал со своим двором. Бо-
гатырь Шамиль бросился вдогонку, застал хана на пере-
праве и вынудил его выдать ему в жены дочь. Но недолго
были счастливы молодожены. Коварный хан убил обоих.
Шамиль был похоронен в одном из бугров, где берет свое
начало другой канал, который, как и село, где он проходит,
носит название Шаульдер – от слившихся в одно имен мо-
лодых «Шамиль» и «Дур».
По другой версии, на этом месте строитель канала, на-
оборот, стругал черенок для кетменя, от стружек которого
и поныне растут деревья. Расположение Бесторангыла ря-
дом с неординарным каналом, сооруженным для перебро-
ски воды из одной реки в другую, дало народу возможность
связать происхождение необычного природного объекта с
деятельностью строителя не менее чудесной, по понятиям
того времени, ирригационной системы Акарык. Появление
вышеприведенной легенды естественно в условиях Отрар-
ского оазиса, где и в средневековье, и сейчас без воды, без
ирригационных каналов жизнь немыслима.
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 94. Священные деревья Бесторангыла