Стр. 626 - ТОМ2

626
тұрғызды. XIX ғ. ортасында Созақ бекінісі 19 га жерді алып
жатты, биіктігі 6–7 м шикі кірпіштен қаланған қабырғамен
қоршалды, төрт қақпасы болды. Қала әрқайсысының шағын
мешіті бар алты орамға бөлінді.
Созақ тарихының тағы бір бетін аттап өтуге бол-
майды. Ол ХХ ғ. 20-шы жж. аяғында әскери бөлімшелер аяу-
сыз басқан кеңестік өкіметке қарсы шыққан шаруалар
көтерілісінің орталығы болды. Осы оқиғадан 17 жыл өткен
соң Созақта болған сәулетші Г. Г. Герасимов әлі де бұзылу
іздері барын айтып өтеді. «Созаққа кірген сәтте, − деп
жазған ол, көзге бірден ұратыны ол 1929–1930 жж. бай-
кулак элементтерінің соққысынан қирап бұзылғаны… Сірә,
Созақ бұрын жақсы көгалдандырылған болса керек. Оның
іздері қараусыз қалған ескі бақтар мен теректер. Қаланың
ортасында үлкен қорған кейінгі құрылыстардың қираған
қалдықтары жатқан Созақтың бұрынғы қамалының ор-
ны». Ауыл мен жақын маңдағы аймақ тұрғындарының
бір бөлігі жазалау жасақтарынан қашып осы жерге бас
сауғалаған. Қашқындардың ішінде белгілі қазақ композито-
ры, қазіргі Қазақстан әнұранының авторларының бірі Шәмші
Қалдаяқовтың ата-анасы да болған. Осы оқиғадан кейін
Созақ аудан орталығы дәрежесінен түсіріліп, қатардағы
ауылға айналды.
Созақтағы ең ірі сәулет ескерткіші ауылдың ортасын-
да орналасқан, 1902–1903 жж. бой көтерген Ноғай ишан
мешіті болып табылады. Құрылыстың салынуына ұйытқы
болған тұлға осы өлкеге Ноғай ишан деген атпен таны-
мал болған дін иесі – шайқы Ахмет деген кісі. Ескерткіш
негізінен күйдірілген кірпіштен тұрғызылса да оның
көптеген құрылымдарына ағаш пен темір пайдаланылған.
Құрылыстың жалпы ауданы 32 × 15 м. Жоспарда төрт
бұрышты болып келетін ғимарат бір-бірімен байланысқан
бір қатар бөлмелерден және шығыс жағынан Құрбан
айт кезінде дүйім жұрттың намазға жығылатын, құбланы
бағыттайтын михрабы бар үлкен айван-галереядан тұрады.
Бүйірінде шағын мұнаралары бар кіре-беріс порталы
өте қызықты. Оның қуыс-дәлізінің үстінде ағаштан түйін
түйгендей етіп аса шеберлікпен жасалған тор терезелі
лоджиясы бар. Ғимараттың ортасында үлкен намаз оқу за-
лы орналасқан. Ол шығысындағы айван-галереямен есік
ойығы арқылы байланысады. Галерея төбесінің өрнектелген
қарыларын ағаш бағаналар тіреп тұр. Намаз бөлмелерінің
үстіңгі бөлігі бай өрнектермен нақышталған. Ғимараттың
орталық бөлігін пияз іспетті күмбезшемен аяқталатын ша-
тырлы төбе бас залдың төрт қырлы пішіні асқақтатып тұр.
была окружена сырцовой стеной высотой 6–7 м, в которой
было четверо ворот. Вся территория делилась на 6 кварталов,
каждый квартал имел небольшую мечеть.
Нельзя не отметить еще одну страницу истории
Сузака. В конце 20-х гг. ХХ в. Сузак стал центром антисо-
ветского крестьянского восстания, жестоко подавленного
воинскими частями. Посетивший Сузак по прошествии
17 лет после этих событий архитектор Г. Г. Герасимов от-
метил следы опустошений. «При въезде в Сузак, – писал
он, – сразу бросаются в глаза разрушения, нанесеннные
в 1929–1930 гг. байско-кулацкими элементами... По-
видимому, Сузак был хорошо озеленен; следы этого – ста-
рые заброшенные сады и тополи. В центре города имеется
большой курган – место бывшей цитадели Сузака, с остат-
ками разрушенных сооружений позднейшего времени».
Часть жителей села и ближайшей округи спаслись бегством
от карательных отрядов. Среди беженцев были родители
известного казахского композитора, одного из авторов
современного гимна Казахстана Шамши Калдаякова. По-
сле этих событий Сузак из центра сельского района был
низведен до уровня рядового аула.
Самым крупным архитектурным памятником Сузака
является мечеть Ногай-ишана, расположенная в центре села
и построенная в 1902–1903 гг. Инициатором и организато-
ром постройки являлся шейх Ахмет (известное в крае духов-
ное лицо), больше известный как Ногай-ишан. Памятник воз-
веден из обожженного кирпича с широким использованием
деревянных конструктивных деталей и кровельного железа,
общие размеры сооружения – 32 × 15 м. Прямоугольное в
плане здание включает ряд сообщающихся друг с другом по-
мещений и пристроенный с восточной стороны айван – ши-
рокую крытую галерею с михрабной нишей, предназначен-
ную для праздничного богослужения во время Курбан-айта,
когда сюда стекалось большое количество молящихся. Очень
интересен входной портал с двумя башенками по бокам. В
нише портала устроена лоджия стрельчатого очертания с
ажурной деревянной решеткой и лепестковым венцом над
аркой. В центре здания располагается большой молельный
зал, связанный с крытой галереей дверным проемом. Пере-
крытие галереи поддерживают высокие деревянные колонны
с резными подбалками. Плафоны молельных залов отлича-
ются богатством росписей. В центральной части возвышает-
ся четверик главного зала, перекрытый шатровой кровлей с
луковичной макушкой. В архитектуре мечети оригинально
соединены традиционные для мусульманского мира формы
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
04. Созақ ескерткіштері