Стр. 101 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
124. Мавзолей Махамбета Утемисова
А оворят, что с удьбу че ловека опреде ляе т его
характер. Этот афоризм применим и к лич-
но с т и Ма х а мб е т а Ут е мис о в а (18 03–18 4 6),
поэта и соратника Исата я Тайманова – ру-
ководите л я освободите льног о движени я ка-
захов Внутренней Букеевской орды в 1836–1838 гг. Человек
сильных с трас тей и бу рног о темперамента, он мог вес ти
вполне обеспеченн ую и комфор табе льн ую жизнь прибли-
женного хана Жангира, однако судьба предопределила ему
путь борьбы, лишений и в конце – трагическую гибель.
Махамбет родился во Внутренней орде в 1803 г. Его
де д Кулмани яз, т у ркмен по национа льно с ти, оказа лс я в
Казахской степи примерно в середине XVIII в. и женился
на казахской девушке из рода берш, от которой имел трех
сыновей. Отец Махамбета – старшина рода берш Утемис в
1801–1802 гг. вместе с султаном Букеем перешел из-за Урала
в Рын-пески. Но, пробыв там недолго, он в 1804 г. вернулся
Г
дам тағдырын оның мінез-құлқы анықтайды
деп айтады. Бұл қанатты сөз ақын әрі 1836–
1838 жж. Ішкі Бөкей ордасы қазақтарының
азаттық қозғалысының басшысы Исатай
Таймановтың серігі Махамбет Өтемісұлына
(1803–1846) қарата айтылған десе де болады. Өмірге құштар
жалынды ақын Жәңгір ханның айналасында жүрсе, оған
дүние де, мал да өзі келіп тұрған болар еді. Алайда олай бол-
мады. Тағдыр оны күрес жолына салды.
Махамбет Өтемісұлы 1803 ж. Ішкі ордада дүниеге
келді. Оның атасы Құлманияз, ұлты – түрікмен, қазақ дала-
сына шамамен XVIII ғ. ортасында келіп, беріш руынан шыққан
қазақ қызына үйленген, одан үш баласы болған. Махамбеттің
әкесі – беріш руының старшыны Өтеміс 1801–1802 жж. Бөкей
сұлтанмен бірге Жайықтың арғы бетіндегі Нарын құмына
өтеді. Бірақ онда көп тұрмай, 1804 ж. Оралға қайтып орала-
ды. 1808 ж. қарашада Өтеміс Орынбор шекаралық комиссия-
сынан Нарын құмына өзі мен ағайындарына тиесілі 9200 бас,
сондай-ақ өзіне бағынышты қазақтарға тиесілі 144 200 бас
малды өткізуге рұқсат алады. Сол жылы қарашаның аяғы
мен желтоқсанның басында Өтеміс Жайық арқылы Гребен-
щиковский тірек постына жақын жерден 43 710 бас малды
374 малшысымен бірге алып өтеді. Өтеміс Ішкі орда басшы-
лары Бөкей ханмен және Шығай сұлтанмен жақын араласа-
ды, Орал казак әскерлерінің әскери атаманы генерал-майор
Д. М. Бородинмен жақын таныс болады. Алайда жаулары
қызғаныштан жала жауып, оны орыс саудагерлерін тонаған, ру-
ластарын қорқытып малын алған және ұрлаған деп, 1817 ж. 21 та-
мызда тұтқындатып, Орынбордағы Аманат үйіне қаматқан,
ақыры, ол сол жылы 2 қарашада сонда қайтыс болды.
Махамбет мұсылманша жақсы білім алды, орысша да
сауатты болды. Онымен 1839 ж. қарашада кездескен белгілі
географ-саяхатшы әрі жазушы Е. П. Ковалевский ол тура-
101
Жайық өңірі. Дала ландшафты
Зауралье. Степной ландшафт
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны 124. М хамбет Өтемісұлы кесенесі