Стр. 103 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
124. Мавзолей Махамбета Утемисова
Ма х а мб е т ом и х а ном Жа н г и р ом . Е д и н с т в е н ным д о к у -
ме н та л ьно под т в е рж де нным фа ктом э той с с оры я в л яе т-
с я фр а за из пис ьма ха на Жа н г ир а в Ор е нбу рг с к у ю по -
г раничн у ю комисс ию о т 13 декабря 1838 г.: «Кирг из Му-
хамме т Утемисов… не хор ошег о был пов е дени я, на ход яс ь
в Ор енбу рг е при ма лоле тнем сыне мо ем с ултане Зюлкар -
нае, я пр ог на л ег о как нег од я я». С ултан З улкарнай, сын
хана Жанг ира о т первой жены Жузу м Асреповой, был о т-
прав лен в 1833 г. на у чебу в Ор енбу рг с ко е Неп люевс ко е
военное у чилище, а 9 июня 1834 г. Жанг ир назначае т Ма-
х а мб е т а с т аршино й . С ле до в ат е л ь но, р а з ры в Ма х а мб е т а
с ханом Жанг иром произоше л межд у 9 июн я 1834 и вес-
ной 1836 г., когда он присое динилс я к с таршине Исатаю
Та йма но в у, в о зг ла в и вше м у оппо зиционн у ю г р у пп у с т ар -
шин Внутренней орды.
В ус тной нар одной тр а диции в с тр е чае тс я в ер с и я,
бу дто причиной ссоры Жанг ир а с Ма хамб е том по с л у жи-
ли р ома н т иче с кие о т ноше ни я по с ле дне г о с ха нше й Фа-
тимой.
Однако более дос товерной выглядит дру г а я версия.
Д л я совр еменников не было секр е том на личие вн у тр ен-
них коллизий в семейс тве хана Жанг ира. Межд у ег о же-
нами шла борьба за внимание хана и, в конечном сче те,
за то, чей же сын унаследует ханский титул, в которую, по
мере взрос лени я, вов лека лись и их де ти. Победите лем в
этой борьбе оказалась более образованная вторая жена ха-
на Жангира – татарка Фатима, дочь оренбургского муфтия
Му хаммеджана Хусаинова. Так, не без влияния ханши Фа-
Алайда дерек басқаша сөйлейді. Жәңгір ханның от-
басында ішкі қақтығыстар болып тұрғаны қазіргілер үшін
жұмбақ, жасырын сыр емес. Хан әйелдерінің арасында
хандық атақ қай балаға мұраға қалады деген мәселе бойын-
ша тартыс жүргенге ұқсайды. Осы күресте Жәңгірдің
сауатты, көзі ашық екінші әйелі, Орынбор муфтиі, та-
тар Мұхамеджан Хұсайыновтың қызы Фатима жеңіске
жетеді. Сөйтіп, Фатима ханшаның әсерімен Жәңгірдің
бірінші әйелінен туған екінші баласы Сейіткерей зия-
лы еуропалық білім ала алмай (Стерлітамақ медресесін
ғана бітірген), соның салдарынан Ішкі Ордада ешқандай
лауазымға ие бола алмады.
Жәңгір хан жүргізген реформа нәтижесінде биліктен
шеттетілген ру старшындарының бір бөлігі Ішкі орда-
да оппозициялық саясат ұстап, баласын әкесіне қарсы
қойған болуы мүмкін. Бұл жөнінде 1836 ж. маусымда
Зұлқарнай сұлтанның Исатай Таймановқа жазған хатының
мазмұнында аңғарылады. Зұлқарнай былай деп жазды: «Мен
сіздің хатыңызды көрдім; ондағы сіз айтқан өтінішті орын-
дай алмаймын; егер ол мүмкін болса, құлшына орындар
едім. Ол үшін сіз мені кешіреді деп үміттенемін. Құдай бізге
жәрдем етуін тілеңіз, мүмкін, сіз менде бола тұрар ма едіңіз.
Енді өз далаңызда бола тұрыңыз және жаудан сақ болыңыз.
Жағдай бұдан да қиын бола түседі, өзін-өзі жанған отқа
лақтыратын адамдар да табылады, олар өзгені де, мені де,
сізді де аямайды».
Сірә, Махамбет осы күреске тартылған болуы керек,
ханның пікірі де осыны растай түсетін сияқты.
103
Қазақ ауылы.
ХІХ ғасырдағы суреттен гравюра
Казахский аул.
Гравюра с рисунка XIX века
Дала қазақтары. В. М. Васнецовтың суреті бойынша жасалған
ксилография. 1880-ші жылдар
Казахи в степи.
Ксилография по рисунку В. М. Васнецова. 1880-е годы