Стр. 323 - ТОМ2

323
оң жақа қарай, ақ кварцты дақтың үстінде ұзын тұтқасымен
айнаның бейнесі қашап салынған. Бұл бейнелердің барлық
сериясы өзгеше, өйткені жартастық өнерде сирек кездесетін
шеберлікпен және шынайылықпен орындалғаны ком-
позицияны жасаушылар б. з. д. I мыңжылдықтағы Азия
көшпенділері бейнелеу өнерінің ең жақсы шығармаларымен
таныс болғанын білдіреді. Қайтсе де, Құлжабасы кешені
Жетісудан сырт жерлерден өз ұқсас бұйымдарды таба-
ды, дәлірек айтсақ, солтүстік-шығыста – б. з. д. VI–IV ғғ.
Тува, Алтай, Минусинск қазаншұңқырындағы ертедегі
көшпенділердің мәдениетінде және солтүстік-батыста –
Орал маңындағы савроматтар мен сарматтар мәдениетінде
кездеседі. Құлжабасы мен Шу-Іле тауларындағы петро-
глифтер сериясының аз болғаны, жалпы алғанда, осында аз
уақытқа келген тайпалардың осыншама жартастық өнердің
жарқын туындыларын қалдырғанының куәсі болып отыр.
Құлжабасыдағы орта ғасырлық петроглифтер онша
көп емес, бірақ олардың ішінде сол кез үшін дәстүрлі болып
есептелетін қуғыншымен тайталаса жүгірген жаяу садақшы
және қолына ту ұстаған ат үстіндегі адам, арқарларды
қоршап аулау т. б. мәнерлі көріністер бар.
Бұл маңнан жартастық суреттерден басқа салт-
жоралық тас қоршауы бар қорғандық бейіттер табылды,
солардың бірінде сынған тас мүсіннің қалдығы сақталған.
Өкінішке қарай, Шу-Іле тауларының басқа да сай-
аңғарларындағы сияқты, бұл ескерткіштер ХIХ ғ. аяғында
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды оңды-солды шарлаған
көмбе (қойма) іздеушілердің сұғанақтық жасауларымен
байланысты бүлінуге түскен.
Верный уезі бірнеше болысының әкімшілік жерлерін
қамтитын Іле Алатауы мен Шу-Іле тауларының батыс
етегіндегі кең ауданы1880–1890жж. аралығында көне бейіттерді
жаппай тонаудың және олардан құндылықтар іздеудің негіз-
гі ошағы болды. 1892 ж. көктемінде куәгер Н. Н. Пантусовқа
жазған хатында былай деген: «Төрт жылдан аса Отарда
тұрып, менің көргенім – жылда қырғыздар (қазақтар –
ред .) көне бейіттерді қазады. ...Олар әр түрлі алтын, күміс
бұйымдар тауып, оларды өздерінің қажеттіліктеріне пайда-
ланады. ...Бұл бейіттер терең емес, тереңдігі бар-жоғы төрт
аршын, диаметрі шаршылы аршын, осындай бейіттердің
әрқайсында жалаңаш ер адам мен әйелдің бейнесімен
тас мүсіндері орнатылған. Ал бейіттің ішінен адамның,
жылқының сүйектері табылады, сүлденің сол қолтығының
астынан қырғыздар, көпшілігінде, шағын мөлшерде алтын
және күміс (сырға, білезік, кішкентай табақтар т. б.) заттар
ной контурной фигуры, похожей на голову фантастического
грифона.
Наконец, главную часть «триптиха» образует сложная
композиция, включающая несколько выразительных сцен:
два коня стоят у жертвенного столба или схематично изо-
браженного дерева; сцена приема родов – беременная жен-
щина, простирающая руки к котлу, перед которой на коленях
сидит человек, одной рукой удерживающий ногу роженицы,
другую с ножом (?) приставив к ее огромному животу; еще
один персонаж изображен слева от роженицы, он держит ее
за плечи или наносит сзади удар. Остальные гравюры ком-
позиции изображают стреляющих лучников, людей, ведущих
в поводу верблюдов, и др. Справа от панно, на белом квар-
цевом пятне, вкрапленном в массив песчаника, выбито еще
одно изображение зеркала с длинной расширяющейся на
конце ручкой. Вся серия этих изображений уникальна и вы-
полнена с редкими для наскального искусства мастерством
и реализмом, выдавая знакомство их создателей с лучшими
произведениями изобразительного искусства номадов Азии
I тыс. до н. э. Однако весь комплекс изображенных в Кулжаба-
сы реалий – котел с вертикальными ручками на коническом
поддоне, зеркала двух типов, чекан с втоком, прямоугольный
щит небольших размеров, а также короткий меч, кинжал и
головной убор своеобразной формы – находит больше со-
ответствий за пределами Семиречья: на северо-востоке – в
культуре ранних кочевников Тувы, Алтая, Минусинской кот-
ловины VI–IV вв. до н. э. и на северо-западе – в материальной
культуре савроматов и сарматов Зауралья. Немногочислен-
ность этой серии петроглифов в Кулжабасы и в Чу-Илийских
Стеласы бар дәстүрлі қоршау. Ортағасырлар
Ритуальная оградка со стелой. Средние века
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 78. Петроглифы Кулжабасы