Стр. 438 - ТОМ2

438
Арша жылдың кез келген мезгілінде керемет, ал
оның қылқандарының шайырлы құрғақ хош иісі ұзақ
сақталады. Қорықтың негізін салушылардың бірі профес-
сор Д. Н. Кашкаров бұл туралы былай деген: «Кімде-кім
Тянь-Шаньның таулы соқпағынан бір жүріп өтіп, аршаның
ша­йырлы иісін иіскесе, ол өле-өлгенше өзінің шынжырын
махаббатпен алып жүрер мәңгілік құл». Арша тік тау баурай-
ларына сән беріп қана қоймай, ол оны бекітіп, бастаулар
мен өзендердің бұзуынан сақтайды. Арша шымылдығының
астында аршаның тамырымен тамырлар жүйесі топырақты
нығайтуға мүмкіндік туғызатын жапырақты бұталар жақсы
өмір сүреді. Ақсу-Жабағылының аршалы ормандары
топырақ қорғайтындардың бірінші категориясына жатады.
Біздің ата-бабаларымыз ежелден пайдаланған ша­
йырлы арша ағашы тіпті дымқыл күйде де жана береді.
Жұмсақ әрі берік, оның әдемі өрнектері бар және түрлі зат-
тар жасалатын материал ретінде аса бағаланады. Ертерек-
те одан қарындаштар жасап, ағашты қарындаш деп атаған.
Арша ағашы мүлдем шірімейді, одан ежелгі сәулетшілер
Бұхара мен Самарқандтың танымал ғибадатханаларының
жабындарын салған. Аршаның қылқаны эфир майларынан
тұрады, олар қылқан жапырақ эссенциясы мен бірнеше дәрі
дайындауға пайдаланылады. Қабығы мен бұтағында тері
илейтін заттек пен түрлі бояғыш заттар бар.
Қорық аумағында 1300-ден астам биік өсімдік түрі
өседі, олардың көпшілігі сапасы жағынан адам үшін маңызды.
Олардың арасында бірінші орынды дәрілік өсімдіктер алады.
Мұнда олардың екі жүздей түрі бар. Медицинада дәрі ретінде
қолданылатын улы өсімдіктер (50-ден астам түрі) ерекше
вателей заповедника, профессор Д. Н. Кашкаров сказал об
этом так: «Кто хоть раз прошел горной тропой Тянь-Шаня
и вдохнул смолистый запах арчи, тот раб навек и цепи свои
с любовью будет носить до гроба». Арча не просто украшает
крутые горны склоны – она их и закрепляет, предохраняя
от разрушения родники и ручьи. Под пологом арчи хорошо
приживаются лиственные кустарники, чья корневая систе-
ма вместе с корнями самой арчи способствует укреплению
почвы. Арчовые леса Аксу-Жабаглы относятся к первой ка-
тегории почвозащитных.
Смолистая древесина арчи прекрасно горит даже в
сыром виде, чем издревле пользовались наши предки. Мяг-
кая и прочная, она обладает красивым рисунком и очень
ценится как материал для различных поделок. Раньше из
нее изготавливали карандаши, а само дерево называли
карандашным. Древесина арчи практически не поддается
гниению, и именно из нее древние зодчие сооружали пере-
крытия в знаменитых храмах Бухары и Самарканда. Арчовая
хвоя содержит эфирные масла, которые используются для
Гүл ашқан аюқұлақ, немесе «патша таяғы»
Цветущий коровяк, или «царский скипетр»
Кіші Қайыңды асуындағы «мәрмәр» жартастар
мен жайылып өскен аршалар
«Мраморные» скалы и заросли стелющейся арчи
у перевала Кши-Каинды
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
88. «Ақсу-Жабағылы» табиғи қорығы