Стр. 441 - ТОМ2

441
грызуны и зайцеобразные. Многие находятся под угрозой
уничтожения и занесены в Красную книгу Казахстана. Это
архар, тянь-шаньский бурый медведь, туркестанская рысь,
каменная куница, дикобраз, оригинальная летучая мышь –
широкоухий складчатогуб. В особой заботе нуждаются
снежный барс, внесенный в список Международного союза
охраны природы, и эндемик Западного Тянь-Шаня – сурок
Мензбира. Сейчас проводится проект по сохранению снеж-
ного барса в Средней Азии. Важное место в нем отводится
заповеднику Аксу-Жабаглы, где сохранилось, как полагают,
не более десятка этих зверей. Сурок Мензбира – эндемик
Западного Тянь-Шаня – нигде больше в мире не встречается.
Обитая рядом с заповедником и за его пределами, он до сих
пор истребляется на всем пространстве своего мизерного
ареала в Казахстане. Единственная возможность спасти этот
вид – включить места его обитания в территорию заповед-
ника Аксу-Жабаглы.
Круторогих красавцев-архаров, которых еще 50 лет
назад было в заповеднике нескольких сотен голов, оста-
лись считанные десятки. Главная причина их исчезновения
– алчность браконьеров, истребляющих этих животных в
основном на местах зимовки в соседних горах Боралдай и
Каратау, всего в 70–100 км от границ заповедника. В лучшем
положении находятся горные козлы – знаменитые таутеке,
обитающие в труднодоступных скалистых ущельях и ред-
ко покидающие охраняемую территорию заповедника. Их
здесь около тысячи. По-прежнему нередок тянь-шаньский
бурый медведь – в заповеднике их не менее пятидесяти.
Наиболее многообразны в Аксу-Жабаглы пернатые
– 250 видов. Гнездится тут 135 видов, то есть, более 90% от
гнездовой фауны всего Западного Тянь-Шаня. Среди них
Шань эндемигі Мензбир суыры әлемнің басқа еш жерінде
кездеспейді. Бұл түрді сақтап қалудың жалғыз жолы – оның
мекендейтін жерін Ақсу-Жабағылы қорығының аумағына
енгізу.
Қорықта 50 жыл бұрын жүз бастай болған тік мүйізді
арқарлардан ондаған ғана санаулысы қалды. Олардың
құрып кетуінің басты себебі – негізінен қорық шекара-
сынан 70–100 км жердегі көршілес Боралдай мен Қаратау
тауларындағы олардың қыстау жерлерінде бұл жануар-
ларды қыратын браконьерлердің ашкөздігі. Қорықтың
күзетілетін аумағынан көп ұзамайтын және шатқалдың
құз-жартасты қиын жерлерінде мекендейтін атақты тау
текелер – тау ешкілердің жағдайы жақсы. Мұнда олар
мыңдай болады. Бұрынғыдай тянь-шаньдық қоңыр аю да
жиі кездеседі, қорықта олар елуден асады.
Ақсу-Жабағылыда 250 түрлі қанаттылар бар. Мұнда
135 түрі ұя салады, яғни батыс Тянь-Шаньның барлық ұялы
фаунасының 90%-дан астамы. Бұлардың ішінде тамаша
құстар гималай ұлары, кекілік, бүркіт, бақалтақ қыран, қоңыр
күшіген, ақбас құмай, сақалтай, қызылтұмсық шауқарға,
сарытұмсық шауқарға, арша емен тұмсығы, жұмақ шыбын-
шы, тазқара, ақбас құмай, бұлбұл, шымшықтың екі түрі және
т. б. бар. Ерекше қорғауды қажет ететін категорияға жататын
тоғыз түрі Қызыл кітапқа енгізілген. Қорық аумағы, сондай-
ақ қыста және көктем мен күздегі келіп-қайту уақытында ұя
салатын құстардың ең кем дегенде 110 түрінің өкілдеріне
пана болады. Олардың арасында ерекше қорғауды қажет
ететін сұңқарлар – ителгі мен лашын, тырналар – сұр
тырна мен ақбас тырна; дуадақ, безгелдек және басқалар
бар. Құстардың ұшып өтетін үлкен жолы Шақпақ қақпасы
деп аталатын қорықтың солтүстік шекараларын бойлай
өтеді. Бұл Жабағылытау таулары мен Боралдай жотасы тау
сілемдері арасындағы далалық аңғар. Шақпақ темір жол
стансасы жанында Алматы – Ташкент тас жолына жақын
тасты адырда қыркүйек-қазанда 12 м бағаналарға тартылған
торларды көруге болады. Бұл Қазақстан Ғылым академи-
ясы Зоология институтының құстардың келу-қайтуын
зерттейтін стационары. Ол қырық жылдан бері бар. Осы
жылдар ішінде мұнда 150 түрлі екі миллион құсқа сақина
салынды. Шақпақтың сақиналы құстары Сібір мен Еуро-
па ұяларында, ал қыстауларда Үндістанда, Шығыс және
Оңтүстік Африкада кездескен.
Бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділердің
13 түрі берілген. Мұнда жыланның жеті түрі кездеседі.
Кесірткенің төрт түрінің ішінде сақтап қалуға ең көп көңіл
Тянь-Шаньдық ақ тырнақты аю
Тянь-шаньский белокоготный медведь
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 88. Природный заповедник «Аксу-Жабаглы»