Стр. 428 - ТОМ2

428
«Манас күмбезі» кесенесі. ХІІІ ғасыр. Қалпына келтірілгеннен кейінгі оңтүстік көрінісі (сол жақта) және бас қасбеттің фрагменті.
«Манас Ордо» ұлттық тарихи-мәдени кешені, Қырғызстан
Мавзолей «Гумбез Манаса». XIII век. Вид с юга (слева) и фрагмент главного фасада после реставрации.
Национальный историко-культурный комплекс «Манас Ордо», Кыргызстан
алғанда екінші тұрған шатыры 16 қырлы кесене «Манас
Күмбезі» – XIV ғасырда, моңғол кезеңінде салынған. Ол да Талас
аңғарында, бірақ Қырғызстан аумағында тұр.
Тараз қаласындағы Қарахан кесенесінің бастапқы
кескін-келбеті туралы айту қиын. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғ.
бас кезіндегі фотосуреттерде өрнекті кірпіштермен қаланған
оның негізгі қасбеті мен бүйір қасбеттерінің кей тұсы ғана
айқын көрінеді. Олардан кейінгі шебердің қолтаңбаларын,
яғни Қоқан басқыншылығы (ХІХ ғ.) тұсында қайта өрілген
өрнекті қаландыларды, үстіндегі қондырма «данданы» және
негізгі қасбетке қойылған шағын мұнараларды аңғару оңай.
Жалпы тұрпатына қарағанда, Қарахан кесенесі үшкілден
гөрі, порталды-күмбезді кесенеге жақын келетін қасбеттік
типте салынған деуге болады. Негізгі қасбетін әрлегенде
кірер қуысқа арка сүйенішінен емес, төле қабаттан (сірә,
бұл, бастапқы П-тәрізді «терезенің» қалдығы болуы керек)
жақтау жасап шығатын тік өрнекті оюлы қаланды жолақтар
пайдаланылған. Бұл ескерткіш туралы алғаш хабарлама
жасаған Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің
мүшесі В. В. Панков болатын. Ол қирағалы тұрған кесе-
не туралы: «Қалаға кіре берістен кесенені көре қою қиын,
өйткені ол, біріншіден, ағаштардың тасасында тұр, екіншіден,
көше жаққа уақыт дабымен әбден мүжілген артқы жағымен
қарайды. Оның тек түрлі-түсті өрнектермен безендірілген,
алыстан менмұндалап тұрған екі мұнарасы ғана жақсы
сақталған. Алдыңғы бетінде байырғы бедерлердің ор-
ны жоғалғанымен, ежелгі маңғаз қалпы назар аудартпай
не особенно бросается в глаза, во-первых, потому, что сто-
ит за деревьями, а во-вторых, потому, что обращен к улице
задней стороной, сильно размытой и разрушающейся от вре-
мени. На нем хорошо сохранились только два его минарета,
украшенные цветною глазурью, которые только и бросаются
в глаза при въезде в город. С лицевой же стороны эта древ-
ность имеет внушительный вид и теперь, хотя время отняло
у нее многие довольно изящные, по-видимому, украшения.
Но что особенно достойно внимания, это – правильность
и симметричность постройки, сделанной из прекрасного
китайского кирпича…» Кирпичи караханидского образца,
из которого был построен средневековый мавзолей, можно
видеть и сегодня – из них выложены купол и паруса мавзолея
начала XX в., возведенного на месте старой постройки и по
сей день являющегося одним из важных объектов почитания
и паломничества мусульман.
В городе Таразе известны еще два средневековых
мавзолея, относящиеся к более позднему времени – эпохе
монгольского завоевания. Один из них имеет два названия
– Шамансур и Даутбек. Он расположен в центре города в не-
посредственной близости от мавзолея Карахана, построен из
обожженного кирпича и по композиции представляет собой
небольшой портально-купольный мавзолей с двумя башенка-
ми, установленными по углам наверху портала. Сам мавзолей
датируется XIII в., а башенки, скорее всего, более позднего
происхождения. В мавзолее сохранилось надгробие с над-
писью, благодаря которой известно, кто в нем похоронен.
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
87. Талас аңғарындағы ортағасырлық кесенелер