Стр. 429 - ТОМ2

429
Қарахан кесенесі. ХІІ ғасыр.
ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы фотосурет
Мавзолей Карахана. XII век.
Фотография конца XIX – начала XX века
Қарахан кесенесі. ХІІ ғасырдағы құлаған кесененің орнына
ХХ ғасырдың басында салынған
Мавзолей Карахана. Построен в начале XX века
на месте разрушенного мавзолея XII века
Как отметили Г. А. Пугаченкова и М. Е. Массон, «…интересен
текст намогильной плиты Улуг-Бильгя-Икбал хана Давуд-бе-
ка, скончавшегося 31 марта 1262 года и похороненного на
кладбище города Тараза близ мавзолея Карахана. В исключи-
тельно пышной титулатуре этого тюркского военачальника
монгольской эпохи… свыше пятидесяти слов». Среди них и
такие, как «источник щедрости и благородства», «владетель
меча и пера» и «покровитель ученых».
Другой мавзолей этой эпохи, датируемый исследова-
телями XIV в., сохранился лишь в остатках фундаментов и на
старых фотографиях. Он находился на правом берегу реки
Талас, на вершине бугра Тектурмас в юго-восточной части
города Тараза. Мавзолей, по всей вероятности, представлял
купольно-центрический тип композиции и был главным соо-
ружением некрополя, расположенного на этой вершине. Что
касается его датировки, то судя по архитектурным особенно-
стям мавзолея, представленного на фотографии начала XX в.,
он значительно отличался от всех известных сохранившихся
памятников XIV в. как по общей композиции, так и в неко-
торых деталях. Как установили археологи, первоначально на
бугре Тектурмас находилось одно из древнейших культовых
мест, формирование которого началось задолго до прихода
ислама. Об этом месте сохранились легенды и предания, не
қоймайды. Мұнда ерекше көңіл аударуға тұрарлық жайт –
қытайдың ғажап кірпішінен салынған құрылыстың жалпы
тұрпаты мен симметриялылығы…» деген еді. Ортағасырлық
осынау кесенеге пайдаланылған қарахандық үлгідегі кірпіш-
терді ХХ ғ. басында ескі кесененің орнына тұрғызылған,
әлі күнге түрік мұсылмандар зиярат етіп келе жатқан жаңа
кесененің күмбезінен де көруге болады.
Тараз қаласында моңғол басқыншылығы дәуірінде
салынған тағы екі ортағасырлық кесене бар. Біреуі
Шамансұр және Дәуітбек деген екі түрлі атпен аталады. Қала
орталығында, Қарахан кесенесіне таяу тұста тұрған бұл ке-
сене күйдірілген кірпіштен салынған және композициялық
тұрғыдан қос порталдың үстіне орнатылған екі мұнаралы,
шағын порталды-күмбезді құрылыс қатарына жата-
ды. Кесененің өзі XIII ғ. қалған мұра делінгенімен, қысқа
мұнаралар кейінгі кезеңде тұрғызылғанға ұқсайды. Кесе-
не ішінде қабірдің кімге арналғандығы үстіндегі тас жаз-
бадан белгілі. Г. А. Пугаченкова мен М. Е. Масон «…1262 ж.
31 наурызда қайтыс болып, Қарахан кесенесіне таяу Тараз
қаласының зиратына жерленген Ұлық Білге Иқбал хан Дәуіт
бек қабірінің үстіне қойылған тастағы мәтін қызғылықты.
Моңғол кезеңінің бұл түрік әскери басшысының көпірме
титулатурасында ...елуден аса сөздер бар». Олардың ішінде
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 87. Средневековые мавзолеи Таласской до ины