Стр. 60 - ТОМ2

60

Теректі. Қола дәуірінің петроглифтері

Теректы. Петроглифы эпохи бронзы

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

58. Ешкіөлмес кешені

дашняя администрация старалась содействовать также изу-

чению древней истории Жетысу, привлекая к сбору сведений

и сохранению археологических памятников как русских пе-

реселенцев, так и коренных жителей края.

В июне 1886 г. казаки станицы Коксуйской и посел-

ка Жангыз-Агач Д. Кашкаров и М. Хмылев донесли военному

губернатору Семиречья: «Проезжая Теректинским ущельем в

районе поселка Джангыз-Агачского, мы нашли камнеписные

надписи приблизительно камнях на шестидесяти». Вместе с

благодарностью начальства казаки получили задание при-

слать в Верный зарисовки надписей Теректы, после чего об-

следование их и поиск других древностей долины Коксу в

1899 г. провел Н. Н. Пантусов.

«Я отправился верхом, – писал он, – из выселка

Джангыз-Агача в ущелье Теректы для съемки фотографиче-

ски надписей на камнях у киргизской зимовки. …От почто-

вой дороги надписи находятся верстах в двух с половиной.

Летом населения здесь нет; находятся лишь жалкие пашни по

склонам ущелья. …Тут протекает речка Теректы, и выведено

несколько арыков. Надписи находятся на отвесных камнях и

обращены на юг. Надписей четыре. На одной из них козел с

огромными рогами. …Теректинские надписи прочитаны в го-

роде Чугучаке ученым маньчжуром Джаланга. Ничего особен-

ного они не представляют…» Современный перевод Н. С. Яхон-

товой (Санкт-Петербург, Россия) уточняет предварительное

прочтение надписей Теректы: на четырех отдельных плоско-

стях слева направо вертикальным ойратским письмом напи-

сано «поклоняюсь – трем высшим – драгоценностям – ом ма

ни падме хум».

К сожалению, Н. Н. Пантусов не придал особого

значения обнаруженным надписям и не уделил должно-

го внимания другим памятникам Теректы. Между тем, эти

эпиграфические тексты вместе с несколькими другими,

выявленными здесь неподалеку, составляют единый ком-

плекс с сосредоточенными в устье ущелья остатками мно-

гочисленных каменных построек, большим некрополем

и разветвленной сетью оросительных арыков. Среди ру-

ин этого крупного поселения встречаются обломки сель-

скохозяйственных орудий и другие находки, указываю-

щие на оседлый быт его обитателей и датировку комплек-

са не позднее XVII–XVIII вв., что позволяет связывать его

со временем владычества в Семиречье ойратов. Исключи-

тельно важную роль в жизни кочевого ойратского обще-

ства и государства играли ламаистские монастыри (сумэ),

являвшиеся не только религиозными и культурными цен-

Өкінішке қарай, Н. Н. Пантусов табылған жазуға

аса мән бермеді және Теректінің басқа да ескерткіштеріне

тиісті мөлшерде көңіл бөлмеді. Ол кезде бұл эпиграфиялық

мәтіндер осы маңайдан табылған басқа да бірнеше жа-

зулармен бірге осы сайдың сағасындағы көптеген тас

құрылыстардың, үлкен зираттың және арық тармақтарының

қалдықтарымен бірліктегі бірыңғай кешен құрайтын. Осы ірі

қоныстың топыраққа айналған үйіндісінің ішінен бұл жерді

мекендеушілердің отырықшылық тұрмысын көрсететін ау-

ыл шаруашылық құралдарының сынықтары мен басқа да

заттар және кешеннің XVII–XVIII ғғ. арғы кезеңге жататы-

нын көрсетеді, оны Жетісуда ойраттардың үстемдік еткен

уақытымен байланыстыруға мүмкіндік береді. Көшпелі ой-

рат қоғамы мен мемлекетінің өмірінде тек діни және мәдени

орталықтар ретінде ғана емес, сонымен бірге отырықшылық

пен егіншіліктің орталықтары ретінде лама пұтханалары

(сумэ) аса маңызды рөл атқарды. 1716–1733 жж. жоңғар

тұтқынында болған швед штык-юнкері Йоган Густав

Ренаттың картасында Көксу оң тармағының бастауында ла-

ма пұтханаларының қалдықтары белгіленген, олар Теректі

сайындағы ескерткіштер болуы да мүмкін. Көшпенді-ойрат

қоныстарының іздері, жартастардағы суретті дұға жазулар

Ешкіөлмес тауларынан да табылды.

XIX ғ. аяғында басталған Көксу өзені алқабының

зерттелуі кеңес өкіметі тұсында жалғастырылды. Әр жылдары

Теректі ауданында, Биғаш және Жалғызағаш ауылдарының

маңында археологтар Е. И. Агеева, К. М. Қарабаспақова және

А. Н. Марьяшев (2005–2006 жж. М.Фрачеттимен (АҚШ)

бірігіп) қола дәуірінің қорымдары мен қоныстарын зерттеді.