Стр. 64 - ТОМ2

64

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

58. Ешкіөлмес кешені

ерекшеленетін бірнеше уақыт кезеңіне тән бейнелер серияла-

ры өзгешеленіп көрінеді. Бұл айырмашылықтар осында мекен

еткен тайпалардың жартасқа сурет салу шығармашылығының

эволюциялық өзгерістерімен ғана байланысты емес, сондай-

ақ мәдени жаңалықтармен және сол кездерде Жетісуға

басқа өңірлерден келген көші-қон әсеріне де байланыс-

ты болды. Мәселен, Ешкіөлмес пен Шыбынды тауларының

етегіндегі қоныстар мен қорымдардан табылған материал-

дарды зерттегенде, олардың ішінде Оңтүстік Сібірдің кейінгі

қола дәуірінің еловтық мәдениетіне жататын қыш үлгілері

мен металл бұйымдары (әйел әшекейлері, жебенің ұшы)

болды. Өз кезегінде, Ешкіөлмес петроглифтерінің кейбір

топтамасының Таулы Алтай мен Батыс Моңғолия жартас өнер

ескерткіштерімен көркемдік ұқсастықтары бар.

Қола дәуіріндегі Ешкіөлмес және Жетісудың,

Қазақстанның оңтүстігінің, Батыс Тянь-Шаньның көптеген

басқа да ескерткіштеріндегі жартастық өнер тақырыбы

көп ретте бір-біріне ұқсас және б. з. д. II мыңжылдықтың

екінші жартысында Орталық Азияның таулы белдеуінің осы

аймағында болған тарихи-мәдени үдерістердің ортақтығын

көрсетеді. Ешкіөлмес петроглифтерінің ерекшелігі тай-

палар арасындағы қақтығыстарға, мал мен Көксу алқабы

тәрізді құнарлы жерлер үшін болатын күрестерге толы

мазасыз кездердің рухын беретін ұрыс-керістердің, ма-

лын айдап кетудің және т. б. сюжеттердің басымдылығы

болып табылады. Жауынгерлік екі аяқты күйме арба-

лар және найзамен, қорамсақ толы жебесі бар садақпен,

шоқпармен немесе сақпанмен (тас лақтыратын құрал)

қаруланған жауынгерлердің аса көп бейнелері – Ешкіөлмес

жартастарындағы қимылға толы суреттердегі ең сүйікті

кейіпкерлер. Қола дәуіріндегі петроглифтердің ең аз де-

генде екі тобы ерекшеленіп көрінеді, алдыңғы кезеңдегі

жартастағы бейнелерді жаппай қайта жасау олардың пай-

да болуымен байланысты. Мұнда ескі суреттер дөрекі

өзгертіліп, оның алғашқы түрі мен тұтас композицияның

мазмұнын өзгертетін детальдар қосылды. Ешкіөлмес жар-

тастарында бейнеленген құбылыстар тек Көксу алқабының

ертедегі тұрғындары өмірінің эстетикалық немесе идеялық

жақтарын қозғап қана қоймайтын белгілі бір тарихи

қақтығыстарды да бейнелейді. Осы уақыттың петроглифтері

арасында, сірә, мифологиялық мазмұндағы сюжеттер мен

қиял-ғажайып кейіпкерлердің бейнелері де аз емес: жа-

нуарлармен қоршалған немесе екі аяқты күйме арбалардың

үстінде келе жатқан «күн басты» антропоморфты пішіндер

немесе «алыптарды» атып тұрған садақшылар т. б.

ны или совсем отсутствуют. Сходный репертуар изображе-

ний, выполненных художниками «конно-кочевой форма-

ции» (по выражению А. Г. Медоева), наблюдается вдоль гор-

ных троп, которые связывают между собой хозяйственно

значимые для скотоводов участки ландшафта, включающие

стоянки, пастбища, водопои и т. д. Наконец, главные скопле-

ния петроглифов сосредоточены на склонах и водоразделах

горных долин, где особенно обильны выходы скал с широ-

кими, гладкими, покрытыми густой патиной поверхностями,

служившими прекрасным фоном для рисунков. Эти удален-

ные от поселений и часто труднодоступные скалистые места

во все времена привлекали своей живописностью создателей

наскальных гравюр. В течение трех тысячелетий здесь во-

площались художественные замыслы истинных мастеров и

заурядных рисовальщиков, воспроизводились сюжеты и ре-

алии жизни оседлых и кочевых народов, аборигенов и при-

шлых в эти края новых обитателей долины. Менялись вре-

мена, сменялись народы, изменялись идеология, обществен-

ная жизнь, отношение к природе и культурному наследию

прежних времен – в преломленном виде эти исторические

перемены нашли отражение и в наскальном изобразитель-

ном искусстве.

Петроглифы Ешкиольмес создавались путем выбивки

(пикетаж) или резьбы, гравировки на камне, но значитель-

ная часть изображений выполнена комбинированной тех-

никой. Эта специфическая особенность памятника во мно-

гом обусловлена свойствами местных скальных пород. Мел-

козернистый песчаник с зеркально-гладкой поверхностью,

покрытой патиной иссиня-черного цвета, служил идеаль-

ным материалом, позволявшим создавать как в древности,

так и в средние века и новое время очень выразительные,

изящные изображения. Овладение и широкое применение

техники гравировки давало возможность художникам очень

точно передавать многие детали реальных предметов (воо-

ружение, одежда, конское снаряжение), сопоставление ко-

торых с артефактами позволяет сегодня уверенно датиро-

вать и сами петроглифы.

Гравюры бронзового века (XIV–IX вв. до н. э.) состав-

ляют самую многочисленную группу рисунков, но при этом

среди них выделяются несколько разновременных серий

изображений, отличающихся по стилю, технике и реперту-

ару. Эти отличия связаны не только с эволюционными из-

менениями в наскальном творчестве обитавших здесь пле-

мен, но также, по-видимому, с культурными инновациями и

миграционными импульсами в Семиречье из других регио-