Стр. 321 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

321

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

27. Некрополь Хан Моласы

Осындай қасиеттіліктің дәлеліндей, Әбілқайыр жер-

ленген соң жиырма жыл өтпей жатып-ақ оның моласының

аяқ жағында тақыр далада хан туыстары отырғызған ағаш

жайқалып өскен, оның бұтақтары моланың негізгі бөлігін жа-

уып тұрған. Торғай даласында көшіп жүрген қазақтар – бұл

Алланың құдіретімен жіберілген ерекше ағаш деп оған неше

түрлі ғажайыптарды таңып жүрген, ал негізінде бұл ағашты

ханның моласының жанына отырғызған «қасиет иесінің»

үлкен балалары.

Ханның қайтыс болғанына бір жыл толғанда оның

ұлдары мен жақын туыстары моланың айналасына 20–30-

дай көшеттер отырғызды, бірнеше айдан кейін 1750 ж.

Әбілқайырдың мұрагері, үлкен ұлы Нұралы (1748–1786) Орын-

бор губернаторы И. И. Неплюевке «мола басында 11 жерден

кішігірім ағаштар өсіп келе жатыр» деп хат жазады. Кейінгі

жылдары жиі соғатын дауылдың әсерінен ол ағаштар құлап

қалды. Солардың ішінен батыс жағындағы, хан моласының аяқ

жағындағы бір ағаш қана аман қалған.

1749–1751 жж. ханның ұлдары орыс өкіметіне

әкелерінің зиратының үстіне тастан немесе күйдірілген

кірпіш пен сапалы материалдардан мола салу туралы өтініш

айтады. Екі жылдан кейін осы мәселенің түрлі жолдарын

қарастырған Шетел коллегиясы өзінің 1751 ж. 7 шілдедегі

жарлығымен губернатор И. И. Неплюевке Нұралы ханға бы-

лай деп айтуды тапсырады: «Қазір қажетті материалдардың

жоқтығына байланысты бұл шара жүзеге аспайды, егер

Нұралы хан әкесінің денесін ыңғайлы жерге көшірсе және

уведомил А. И. Тевкелева о проделанных им строительных

работах на отцовской могиле. В своем письме последнему

он, в частности, сообщил: «Ныне ездил я на могилу покой-

ного отца моего, хана, где и строение учинил, и оттоль не-

давно возвратился».

Подробное описание воздвигнутого султаном Ералы

«строения» в месте захоронения тела Абулхаира приведено в

«Дневных записках» путешественника капитана Н. П. Рычко-

ва, который в 1771 г. имел возможность побывать в торгай-

ских степях и посетил последнее пристанище хана. «Ханская

могила, – писал он, – сделана из нежженого кирпича, обма-

занного белою глиною, наподобие четвероугольной палаты.

На западной части сего здания находится нарочитого про-

странства отверстие, служащее вместо ворот построенного

домовика. Вошел в оное, найдешь там основание гроба, сде-

ланного из глины; за оным следует яма, в которую заключе-

но тело усопшего...»

Ниже по тексту, говоря о том, что казахи «признают

сего умершего хана за святого», автор упомянул о высокой

ветле, или белой иве, выросшей за прошедшие 23 года со дня

погребения Абулхаира на его могиле. По словам Н. П. Рычко-

ва, «от того места, где лежит ногами усопший, выросло наро-

читой величины ветловое дерево, покрывающей ветвями сво-

ими восточную часть над ним поставленного здания. Не на-

добно было иметь большего свидетельства к заключению о

сей святости, как сего по случаю тамо выросшего дерева. Все

киргизцы чтут с благоговением его могилу и приписывают

Қазақ құлпытастары. Хан моласы қорымы

Казахские каменные надгробия. Некрополь Хан Моласы