Стр. 99 - ТОМ2

99
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
62. Могильник Бесшатыр
есшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауын-
да, Шылбыр шатқалында, Алтынемел мемле-
кеттік табиғи қорығы аумағында жатыр.
Сақ мәдениетінің бұл керемет ескерткішін
1950-ші жж. К. А. Ақышев басқарған Іле ар-
хеологиялық экспедициясы ашып, зерттеген. Бесшатыр
қорымының көлемі 2 км2 жуық. Ол 31 қорған-бейіттен
тұрады, олардың ішінен үлкен қорғандар үйіндісінің диаметрі
45–105 м, биіктігі 6–18 м, орташа (диаметрі 23–28 м) және
кіші (диаметрі 6–18 м) қорғандар ерекшеленеді. Мүмкін, бұл
ерекшеліктер Жетісудың ежелгі көшпенділері қоғамының
әлеуметтік теңсіздігін көрсететін шығар. Үлкен және орташа
қорғандар көне заманда тоналған және олардан ешқандай
заттар табылмаған, кіші қорғандарды қазғанда ескерткіштің
күнтізбелік мерзімін анықтау үшін маңызды бұйымдар та-
былды.
Бейіттердің ішінде, әсіресе, диаметрі 104 м, биіктігі
17 м болатын Үлкен Бесшатыр қорымы ерекше көрінеді. Оның
үйіндісініңформасы қиық конус тәрізді. Тастыжабынның негізі
тастан бірнеше қабат етіп қаланған және үстінен алып үйінді
көрінетін ірге тәрізді. Үйінді тас белдік буынған секілді – жерді
айналдыра қазып, қоршаушығатындай етіп ірі-ірі қойтастармен
қаланған. Үлкен қорымды мұндай қоршаудың саны – 94. Олар
барлық қорымды спираль тәрізді қоршап жатыр. Кейбір тігінен
қойылған бағана тастарға қазақ руларының таңбасы қашалған.
Тасты қоршауларды қазу барысында от жанған жердің ізі,
жануарлардыңөртелгенсүйектері менөңделмегенсаз балшықты
ыдыстың сынықтары табылды – мүмкін, бұл құрбандық шалу
салт-жораларымен байланысты болар.
Бесшатырда үш үлкен бейіт-қорған: Бірінші, Үшінші
және Алтыншы, сондай-ақ, үш орташа және басқа да кішкене
бейіттер қазылды. Бірінші бейіт-қорғанның үйіндісін тастың
үш қабаты құрайды. Төменгі қабаттың астынан тяньшандық
Б есшатырский могильник находится на пра-
вом берегу реки Или, в урочище Шылбыр,
на территории Алтынемельского государст-
венного природного заповедника. Этот заме-
чательный памятник сакской культуры был
открыт и исследован в конце 1950-х гг. Илийской археоло-
гической экспедицией под руководством К. А. Акишева. Мо-
гильник Бесшатыр занимает площадь около 2 км². Он состоит
из 31 кургана, среди которых выделяются большие курганы с
насыпями диаметром 45–105 м при высоте 6–18 м, средние
(диаметр 23–28 м) и малые (диаметр 6–18 м). Эти отличия
отражают, очевидно, социальную неоднородность общества
древних кочевников Семиречья. Большие и средние курга-
ны были ограблены в древности и не содержали каких-либо
вещей; лишь в малых курганах при раскопках обнаружены
важные для датировки памятника находки.
Из всех курганов особенно выделяется Большой Бес-
шатырский курган диаметром 104 м и высотой 17 м. Насыпь
его имеет форму усеченного конуса. Каменное покрытие у
основания плотно уложено в несколько слоев и создает впе-
чатление цоколя, на котором покоится вся громада насыпи.
Вокруг кургана находятся 94 кольцевых ограды из крупных,
врытых в землю каменных столбов-менгиров и больших ва-
лунов. Они окружают курган по спирали. К северо-востоку от
кургана расположены еще семь таких оград. На некоторых
менгирах выбиты тамги казахских родов. При раскопках ка-
менных оград обнаружены следы от кострищ, жженые кости
животных и осколки грубой глиняной посуды – по-видимому,
следы ритуальных жертвоприношений.
В Бесшатыре раскопаны три больших кургана – Пер-
вый, Третий и Шестой, а также три средних и все малые. На-
сыпь Первого кургана состояла из трех слоев камня. Под
нижним слоем находилась большая деревянная постройка
Б
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны62. Бесшатыр қ ым