Стр. 104 - ТОМ2

104

Бесшатыр қорымы. Біздің заманымызға дейінгі V–IV ғасырлар.

Меңгірлер мен қойтастан тұратын қоршаулар

Могильник Бесшатыр. V–IV века до нашей эры.

Линия кольцевых оград из менгиров и валунов

Бесшатыр қорымындағы қорғандардың бәрінің үйін-

дісі тас пен ірі шағылдан тұрғызылған, төбесі жазық (қиық

трапеция), іргетасы берік қаланған. Үлкен қорғандардың

құрылымдық негізі – үйінді беткейінің етегінде терең ор

бар. Сол ордан қорғанның астына кірер есік басталады.

Сірә, жерлеу салт-жорасынан соң белгілі бір уақытқа дейін

қорғанға кірер есік марқұмды еске түсіру, оған тәу ету-

ге, құрбандық шалуға келетіндер үшін ашық қалдырылған,

ал кейін кірер есіктің үстіндегі үйінді сырғып түсіп жауып

қалатын болса керек.

Бесшатырдың үлкен қорғаны үйінділерінің стратигра-

фиясын зерттеуі, бұл жай тас пен топырақтың үйіндісі емес, ол

құрылымы алдын-ала ойластырылған сәулет ескерткіші екенін

көрсетеді. Сәулет ескерткіші ретіндегі Бесшатыр қорғанының

әрбір үлкен құрылысы екі түрден тұрады, олар: сыртқы және

ішкі. Сыртқы құрылыс – тығыз етіп қаланған іргетастың,

тас қабырғаның үстіне тұрғызылған төбесі жазық конус

тәрізді үйінді және үйіндіні айнала істелген жалпақ-жалпақ

қойтастардың тізбегі (ор). Үйіндінің бір сәулеттік деталы жер

астына кірудің бастапқы жолын анықтап беретін қуыс болып

табылады; ал ішкі құрылыстар – ағаш қабір мен үңгір.

Мұның бәрі – сақ тайпаларында Бесшатыр діни

құрылысын тұрғызудан бұрын қалыптасып болған сәулеттік-

құрылыс әдістері: төртбұрышты және дөңгелектеп жасау жо-

басы, тас қалау тәсілі, ағаш өңдеу мен ағаштан құрылыс жа-

сау дағдысы, құрылыс жасау кезінде ағаш, қамыс, тас мате-

риалдарын үйлестіріп пайдалана білу дегендер бұған дейін

қалыптасып қойғанын дәлелдейді.

Бесшатыр діни ғимараттары көсемді мәңгілікке есте

қалдыруға ұмтылушылықты көрсеткісі келгенімен қоймай,

находится большая цепь из 45 таких же оград. Сходство этих

обособленных групп оград с ритуальными оградами на мо-

гильнике Бесшатыр позволяет считать их одновременными

и рассматривать как единый комплекс.

По-видимому, Бесшатырский комплекс являлся свя-

щенным местом сакских племен, обитавших в долине ре-

ки Или. Сюда, где находились огромные царские курга-

ны Бесшатыра, на протяжении столетий они приходили

для поклонения, приносили здесь многочисленные жерт-

вы, совершали тризны и различные культовые обряды. Ме-

ста проведения религиозных торжеств и совершения обря-

дов отмечались сооружением грандиозных оград из мен-

гиров и валунов.

Насыпи всех курганов Бесшатырского могильника

сложены из камня и крупного щебня; вершины курганов пло-

ские, в разрезе напоминающие трапецию; камни у основания

плотно уложены. Конструктивная особенность больших кур-

ганов – глубокие западины на склонах насыпей, откуда начи-

нался вход в подземелья. Возможно, какое-то время после по-

гребения умерших и сооружения кургана вход в подземелье

оставался открытым для совершения поминок, поклонения

и жертвоприношений и лишь со временем засыпался землей

и камнями разрушавшейся сверху насыпи кургана.

Изучение стратиграфии насыпей больших курга-

нов Бесшатыра показывает, что это не просто беспоря-

дочный навал камней и земли, а архитектурное сооруже-

ние, конструкция которого была продумана заранее. Каж-

дый из больших Бесшатырских курганов как архитектур-

ный памятник состоит из внешних и внутренних сооруже-

ний. Внешние сооружения – это коническая насыпь с пло-

ской вершиной, стоящая как бы на цоколе из плотно уло-

женных камней; деталью насыпи является западина, обо-

значающая устье подземного хода. Линии оград из менги-

ров и валунов вокруг насыпи дополняют архитектурный

облик курганов. Внутренние сооружения состоят из дере-

вянной усыпальницы и катакомб.

Соединение четырехугольного и круглого плана, спо-

соб каменной кладки, навыки обработки древесины и стро-

ительства, сочетание в строительстве дерева, камыша и кам-

ня – все это свидетельствует о высоком уровне строительно-

го мастерства сакских племен, приемы которого выработа-

лись задолго до сооружения Бесшатырских курганов.

Культовые сооружения Бесшатыра отражают не толь-

ко стремление увековечить память вождя грандиозными по-

стройками, но и достаточно высокий уровень организации

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

62. Бесшатыр қорымы