Стр. 404 - ТОМ2

404

тұрғын жайдың батыс қабырғасында бұған дейін өтетін жер

деп жобаланған тұста михраб орналасуы керек болғандығы

анықталды. Тұрғын жайдың бұған дейін бітеу қабырға деп

есептеліп келген солтүстік қабырғасында көшемен жалғасатын

үш тамбурлы жер аршылған.Бұл өткел құрылыстың қоғамдық

міндет атқарғандығын дәлелдейді. Мұнан басқа тұрғын жай

аумағында арнайы дайындалған ұстын табандары жатқан.

Мешіт те бірнеше ұстын болған секілді. Мұндай мешіттер

ең ертеректегі ислам архитектурасына жатады, олардың

ерекшелігі бір-бірінен үш-үш жарым метр (бағаналар ады-

мы) қашықтықта қатарластырылып қойылған бағаналардың

көптігінде. Мұндай мешіттер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу

аумақтарында да белгілі.

Егер Ақыртаста мешіт болған деп санасақ, кешенді не-

сториан монастыры немесе будда бұтханасы болды дейтін

барлық жорамал жоққа шығарылады, сондай-ақ оның салыну

мезгілі де анықталады.

ИсламЖетісуғаVIII ғ. ортасында ғана енебастағандықтан,

құрылыс VIII ғ. ортасынан кейінгі уақытпен белгіленуі мүмкін.

Ақыртас жасын орталық бөліктің айналасындағы, яғни бір

кездердегі тұрғын жай қоныстары, кірпіш күйдірілген шебер-

ханалар, тас қашалатын орындар болған аумаққа жататын

көтермелі керамика дәлелдейді. Мұнда күйе іздері сақталған

дөңгелек түпті қазандардың, үлкен көлемді құмдардың, су та-

ситын құмыралардың сынықтары бар. Бұған ұқсас керамиканы

Тараз ыдыстарынан, оның ішінде VI–VIII ғғ. жататын кешеннен

табуға болады.

Ақыртас жобасына ұқсас жобалар да табылады, олар

Таяу және Орта Шығыс архитектураларына жетелейді. Сама-

ра сарайларының – араб халифатының жазғы резиденциясы,

анским монастырем, полагая, что это дворец-крепость, по-

строенный в VIII–IX вв.

Еще одна попытка интерпретации назначения Акыр-

таша принадлежит Л. Ю. Маньковской, которая считает, что

это бывший караван-сарай с центральным двором и малы-

ми дворами разного профиля, и строился он как гигантский

торговый центр и перевалочный пункт. Л. Ю. Маньковская

утверждает, что возводился он уже после X в., и присоединя-

ется к мнению о тождестве Акырташа и Касрибаса.

Свои соображения насчет Акырташа, времени его по-

стройки и связанных с этим политических событий выска-

зал немецкий исследователь В. Брентьес. Он полагает, что

архитектурный комплекс этот создавался по приказу араб-

ского полководца Кутейбы. Исследователь называет точную

дату начала строительства – 714–715 гг., когда Кутейба ибн

Муслим стал правителем Средней Азии и, опасаясь за судьбу

своей семьи, вызвал ее к себе (она добралась до Мерва, когда

Кутейба был убит). Акырташ строился как его резиденция

на севере.

Исследования 1996 г., проведенные автором данной

статьи совместно с французским археологом А. Нортхе-

джем, выявили ряд деталей, позволяющих выдвинуть еще од-

ну версию. Прежде всего, это относится к определению двора

в первой части постройки. Считалось, что он предназначался

для размещения здесь мечети. В ходе раскопок установле-

но, что в западной стене двора, на месте предполагаемого

ранее прохода, должен был располагаться михраб. В се-

верной стене двора, считавшегося ранее глухой, расчищено

три тамбурных прохода, соединявшихся с улочкой. Наличие

проходов свидетельствует об общественном назначении по-

стройки. Кроме того, на участке двора лежали специально

обработанные базы колонн. Возможно, мечеть должна была

быть столпной (многоколонной). Такие мечети относятся к

наиболее ранним в исламском зодчестве, и их особенностью

является наличие большого числа колонн, поставленных ря-

дами, когда каждая отстоит от соседней на 3–3,5 м (шаг ко-

лонны). Плоская кровля опиралась именно на эти колонны.

Подобные мечети известны на территории Южного Казах-

стана и Семиречья.

Если считать, что в Акырташе была мечеть, то это сни-

мает предположение о несторианском и буддийском назна-

чении всего комплекса, а также проясняет временные точки

отсчета его возраста.

Так как ислам начинает проникать в Семиречье с се-

редины VIII в., то нижняя дата постройки может быть опре-

Ақыртастағы қазба жұмыстары

Раскопки Акырташа

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы

1. Кенді Алтай

ның атласы

85. Ақыртас кешені