Стр. 401 - ТОМ2

401
Бұрышындағы мұнара
Угловая башня
Сарай кешеніндегі бағаналардың төменгі жағы
Основания колонн дворцового комплекса
балық бейнеленген тас кесегін көрген жергілікті тұрғынның
айтуы бойынша мүмкін болды. Түркістан әуесқойларының
археологиялық үйірмесінің мүшесі В. А. Каллаур бұл жерден су
жіберетін құбырлар, тас науалар тауып, тау шатқалынан ағатын
бұлақтардан құрылысқа су тартылған деген тұжырымға келді.
Сонымен қатар Ақыртасты түрлі жазба деректерде,
сондай-ақ ибн Хордадбех пен Қудамда аталатын қоныстармен
салыстыру мәселесі алға қойылды. Бұлар Ақыртасты өздерінің
жолжазбаларында Тараздан Құланға дейінгі сауда жолындағы
қалалар тізімінде келтіреді. Бұл – төменгі Барысхан, Қасра-
Бас (Қасрибас), Құл-Шуб, Жұл-Шуб және Құлан. В. А. Каллаур
Ақыртасты Қасрибаспен теңестірді.
Өткен ғасырдың 30-шы жж. Ақыртас А. Н. Бернштам
басқарған Жетісу археологиялық экспедициясының наза-
рында болды. Одан кейін ескерткішті зерттеумен Г. И. Паце-
вич айналысты. Онда Ақыртас IX ғасырға дейінгі кезеңге, ең
дұрысы, несториандық құрылысқа жатқызылып, Қасрибас елді
мекенімен салыстырылады.
1945 ж. ескерткішті Қазақ КСР Министрлер кеңесі
жанындағы Архитектура ісі бойынша экспедиция зерттеді.
Олар Ақыртас жоспарын жасап шықты, ал зерттеу материал-
дары архитектор Т. К. Басеновтың мақаласында талданып,
қорытындыланды. Басенов сарай-қамал VIII–IX ғғ. салынған
деп жорамалдай келе, Ақыртастың будда немесе несториан
дінінің монастыры болған деген жорамалды жоққа шығарды.
Ақыртас жұмбағын ашуға тағы бір талпыныс Л. Ю. Мань-
ковскаяға тиесілі. Ол үлкен сауда орталығы мен бекет ретінде
салынған түрлі бағдардағыорталық тұрғынжаймен кіші тұрғын
История изучения Акырташа насчитывает более 130
лет. Первым, кто обратил на него внимание, был русский
художник М. С. Знаменский. Будучи в составе военной экс-
педиции генерала М. Г. Черняева, он в 1864 г. посетил его
развалины и оставил интересные зарисовки панорамы и
фрагментов стен. Затем через три года памятник обследо-
вал известный ориенталист П. И. Лерх. Он дал его предва-
рительное описание, сделал обмеры отдельных блоков и
привел сведения о развалинах Акырташа, собранные Чан
Чунем в начале XIII в. Лерх считал Акырташ буддийским
монастырем.
Несколькими годами позже серьезные исследования
провел здесь геолог Д. Л. Иванов. В его статье имеется под-
робное описание сооружения, каменоломни, откуда брались
камни для строительства, характеристика стеновых блоков и
зарисовки тех из них, что были орнаментированы.
В 1893 г. Акырташ посетил В. В. Бартольд. Он привел
легенды о памятнике и свою версию о том, что это – по-
стройка христиан, а точнее – несторианский монастырь. Та-
кая гипотеза стала возможной благодаря рассказам местных
жителей, якобы видевших каменный блок с изображением
рыбы – одним из символов христианства. Член Туркестан-
ского кружка любителей археологии В. А. Каллаур обнаружил
здесь водопроводные трубы, каменные желоба и пришел к
выводу, что вода подводилась к постройке из родников, рас-
положенных в горных ущельях.
В это же время был поставлен вопрос об отождест-
влении Акырташа с конкретным населенным пунктом,
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 85. Комплекс Акыр ш