Стр. 612 - ТОМ2

612
былды, бірақ сенімді түрде сол кезеңнің петроглифтерін
бөліп көрсету әлі мүмкін болмай жатыр. Арпаөзеннің басқа
көне петроглифтерінен ерекшеленетін тастағы шимайлап
салынған өгіздердің бейнесіндегі шағын композиция стилі
мен техникасы жағынан өте ерте кезеңнің суреттеріне жатуы
мүмкін.
Арпаөзен орта ағыстағы эрозиялық алқапты бірік-
тіретін екі қысқа жартаста орналасқан. Шатқалдың бас
сағасы мен алқаптардың жоғарғы жағынан қола дәуірі мен
кейінгі кезеңдердің мекендері табылған. Дәл соларға жақын
жерде қоршап тұрған жартастарда бірін-бірі жиі көлеңкелеп,
одан да ежелгі композициялармен толықтыратын түрлі
дәуірлердің петроглифтері топтасқан. Шатқалдың басқа
жерлерінде де петроглифтер жетерлік, алайда олардың ең
көнелері қола дәуірі мен ерте темір дәуіріне жататындары,
әдетте, ең кең әрі тегіс, сурет салуға едәуір қолайлы жақпар
тастарды алып жатыр. Сондай-ақ тік беткейлер де, еңіс бет-
кейлер де сурет салуға пайдаланылған.
Барлық кезеңнің Арпаөзен петроглифтері репер-
туарында Оңтүстік Қазақстанның ежелгі оазистерінде
орналасқан басқа да Қаратау ескерткіштеріне тән айыр
өркешті түйе бейнелері басым. Алайда, жалпы алғанда
түрлі дәуірлердің петроглифтері ежелгі мәдени ландшафт-
та мазмұны, стилі, иконографиясы мен орналасқан жері
жағынан едәуір өзгешеленеді.
Арпаөзен жартастарында қола дәуірінің жартас
суреттері кем дегенде үш серияға бөлінеді. Олардың ең
айқыны бірнеше бейнелермен берілген, олар шатқалдың
многочисленные рисунки на скалах. В ряде пунктов вблизи
родников найдены кремневые изделия неолитического обли-
ка, но уверенно выделить петроглифы того же времени пока
не удается. Возможно, к самым ранним рисункам относится
небольшая композиция с процарапанными в камне изобра-
жениями быков, заметно отличающимися по стилю и технике
от других древних петроглифов Арпаузена.
Основные скопления петроглифов Арпаузена распо-
ложены на склонах двух коротких, соединяющихся в сред-
нем течении эрозионных долин; в устье главного ущелья и в
верхней части долин обнаружены поселения эпохи бронзы и
более поздних времен. Именно вблизи поселений на окружа-
ющих скалах сосредоточены петроглифы разных эпох, часто
перекрывающие друг друга и дополняющие более древние
композиции. Немало петроглифов и в других частях урочища,
но древнейшие из них, эпохи бронзы и раннего железа, обыч-
но занимают самые широкие и ровные поверхности скал,
наиболее удобные для творчества; при этом использовались
как вертикальные, так и наклонные поверхности.
В репертуаре петроглифов Арпаузена всех периодов
преобладают изображения верблюдов-бактрианов, что ха-
рактерно и для других памятников Каратау, расположенных
в древних оазисах Южного Казахстана. Но в целом петрогли-
фы разных эпох существенно различаются по содержанию,
стилю, иконографии и местоположению в древнем культур-
ном ландшафте.
На скалах Арпаузена выделяются, по меньшей мере,
три серии гравюр эпохи бронзы. Самая яркая из них пред-
Арпаөзен. Жануар бейнелері. Қола дәуірі
Арпаузен. Изображения животных. Эпоха бронзы
Арпаөзен. Түйенің ірі бейнесі. Қола дәуірі
Арпаузен. Крупное изображение верблюда. Эпоха бронзы
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
03. Қара ау петроглифтері