Стр. 164 - ТОМ2

164
лады. Содан әрі қарай Кеген өзені деп аталып, Ілеге сол
жақтан құйылар тұста Шарын өзеніне айналады.
ХІ ғасырдағы түрік ғалымы Махмұд Қашқаридің
айтуына қарағанда «шарун» деген сөз «жаңару», яғни «шы-
нар» деген мағынаны білдірген. Сірә, шаған мен шынар
түбірлерінің ұқсастығы бұл жерге ғайыптан пайда болған
шаған ағашы өсетін тоғайлы сайдың атына себеп болған
сыңайлы. Шарын топонимінің басқа да түсініктемелері бар,
бірақ олардың ғылыми дәлдігі жеткілікті емес.
Шарынның арнасының әртүрлі бөліктеріндегі
алқабтың бет-келбеті де әрқилы. Шет Мерке сағасынан
біршама жоғары жерде Шарын өзені жартасты терең
жыраның ішімен ағады. Тереңдігі кей жерде үш жүз метрге
дейін жететін бұл жыра Құлықтау тауы мен Күнгей Ала-
тау қосылар тұста. Бұл жыра Мойнақ жырасы деп аталады.
Мұндағы беткейлер өте тік, кей тұсы құлама жартастар.
Төменгі карбонның (палеозойдың тас көмірлік кезеңі)
жанартау жыныстарынан түзілген, адам қорқатындай
бұл жартастар буырқанған өзен үстіне төніп тұрады.
Бұл жартас жыныстарының жасы 350 миллион жыл
шамасында. Арна түбі суға толы. Шатқалдағы жартас
арасындағы жықпылдарда тяньшаньдық шыршалар өседі.
Бұл шыршаларға биіктен шашырай аққан су нәр беріп
тұрғанын айқын байқауға болады.
Шет Мерке сағасынан төменіректе Шарын өзені тау
ішінде жатқан Жалаңаш ойысына шығады. Мұнда өзен суы
кайнозойлық жұмсақ күйреуік қабатты 150–200 м тереңдікті
үңги ағады. Ол жер негізінен неогеннің тасқын алып кел-
ген шөгінділерінен тұрады. Қойтастардан құралатын не-
оген қабаты төменгі төрттік кезеңнің шөгінділерімен
жабылған. Ең ірі қойтастардың диаметрі жарты метрге
Гранд каньона Колорадо. Это вымысел авторов. Каньонов, по-
добных Чарынскому, в мире десятки, если не более. Далеко
ходить не надо. В 350 км к юго-востоку от Чарына, в Китае,
находится Гранд каньон Тянь-Шаня. Так его именуют в китай-
ских туристских публикациях. Он располагается в 70 км от
города Куча. Его длина порядка 5 км, он врезан в красноцветы,
его облик весьма схож с чарынской «Долиной замков».
Река Чарын является левым притоком Или, следова-
тельно, принадлежит бассейну озера Балхаш. Длина ее
427 км, она самая длинная среди притоков Или в пределах
Казахстана. Свое начало она берет в горах Кетмень (Узын-
кара). В истоке он именуется Шалкодесу, ниже по течению,
напротив соленого озера Тузколь, воды реки поглощаются
рыхлыми отложениями. Несколько ниже многочисленные
родники вновь рождают реку. Но она получает другое на-
звание – Кеген, а после слияния со своим левым притоком
именуется Чарыном.
По свидетельству тюркского ученого XI в. Махмуда
Кашгари, слово «чарун» означало «чинару», т. е. «платан». Ви-
димо, сходство кроны ясеня и чинары определило название
урочища, в котором произрастает необычный для здешних
мест реликтовый ясень. Есть и другие толкования топонима
Чарын, но они менее достоверны.
На каньонном отрезке Чарына облик долины суще-
ственно меняется от места к месту. В верхней части его, не-
сколько выше устья Шет Мерке, река течет в скалистом ущелье,
глубина которого порой достигает трехсот метров. Оно на-
ходится в месте сочленения гор Кулуктау с Кунгей Алатау. Это
урочище именуется Мойнак (каз. – перешеек). Склоны здесь
крутые, местами отвесные, иногда даже угрожающе нависают
над бурной рекой. Сложены они вулканическими породами
нижнего карбона (каменноугольный период палеозоя). Воз-
раст этих скальных пород около 350 миллионов лет. Водный
поток занимает всю ширь днища ущелья. В расселинах скал
каньона находят убежище тянь-шаньские ели (ели Шренка),
которые, судя по их облику, чувствуют себя весьма комфортно
на затененных и увлажненных водными брызгами склонах.
Ниже устья Шет Мерке Чарын выходит на просторы
внутригорной Жаланашской впадины. Река врезается на глу-
бину 150–200 м в кайнозойскую рыхлообломочную толщу.
Она состоит в основном из пролювиально-аллювиальных на-
носов неогена, переслаивающихся с озерными отложения-
ми. Неогеновая толща перекрыта аллювиальными (речными)
нижнечетвертичными отложениями, которые представлены
валуно-галечниками. Самые крупные валуны достигают полу-
Көртоғай шатқалындағы Шарын өзенінің аңғары
Долина реки Чарын в урочище Куртогай
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
67. Шарын ш тқалы